23 - Shanghai, een Chinees toevluchtsoord voor joodse Duitse vluchtelingen

 

 

 

Op verzoek van de redactie van website China 2025 schreef ik [HK] september 2017 een kort artikel naar aanleiding van het verschijnen van een boek over Shanghai tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onderstaand de tekst:

 

Joan Veldkamp. Vrijhaven Shanghai. Hoe duizenden joodse vluchtelingen aan de Holocaust ontkwamen, Amsterdam 2017

 

 

 

 

In 1933, na de machtsovername door Adolf Hitler c.s. in Duitsland, braken al snel barre tijden aan voor de joden in dat land. Op veel plaatsen in Europa, inclusief Nederland, werden ze op z’n minst al tientallen jaren gediscrimineerd. Bij onze oosterburen liep het in de jaren dertig echter volledig uit de hand. Hun bezittingen werden hun ontnomen, een fatsoenlijk bestaan was niet meer mogelijk.

 

 

 

 

 

Joan Veldkamp, auteur van het nieuw verschenen boek Vrijhaven Shanghai: “Het antisemitisme was op iedere straathoek voelbaar. Joodse ambtenaren werden uit hun ambten gezet, joodse kinderen, die ’s ochtends de Hitlergroet niet brachten op school, werden beschimpt en buitengesloten. Joden werd het staatsburgerschap ontnomen en liefdesrelaties met ariërs (het ‘zuivere Duitse ras’) werden verboden”.

   Menigeen wist het vaderland te ontvluchten om zo hopelijk aan vernietiging te ontkomen.

 

Na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) dreigde temidden van de grote depressie een nieuw wereldconflict. Kon je ergens heen om dat buiten je deur te houden? In een van zijn boeken vertelde James Michener het verhaal van een Amerikaan die naar Guadalcanal in de Pacific vertrok om zeker te zijn van overleven. Juist om dat eiland werd later hevig gevochten door troepen van de VS en Japan. Nergens was het meer veilig!

   Ook de joden probeerden in een ‘veilig’ land verder te leven. Maar dat was niet zo eenvoudig. Evenals in onze dagen werden quota voor vluchtelingen ingevoerd. Veldkamp: “De Europese landen namen in 1938 geen joden meer op, visumaanvragen waren kansloos”.

 

 

 

 

De Chinese diplomaat Feng-Shan Ho, afgezant van Chiang Kai-shek, stak vanuit Wenen een helpende hand toe. Hij en zijn medewerkers verstrekten in een paar maanden tijd duizenden visa voor Shanghai. De ‘open haven’ had weliswaar geen visumplicht maar het document diende voor een ander doel. Alleen met een buitenlands visum in handen konden joden een paspoort aanvragen en het Duitse rijk verlaten. Bovendien kregen, aldus journaliste Joan Veldkamp, vrouwen met het visum hun mannen of zonen vrij uit de concentratiekampen.

   Het was zaak Napels, Genua of Triëst te bereiken. Onderweg naar die Italiaanse havensteden werden de joden door de Gestapo uit treinen gehaald en onder luid geblaf van Duitse hersdershonden gefouilleerd op verborgen (verboden) sieraden en geld. Wie werd betrapt liep het risico te worden geëxecuteerd.

   Maar eenmaal aan boord, is in het verrassend interessante boek te lezen, leek het alsof de vluchtelingen een andere wereld betraden. Ze werden hartelijk verwelkomd. Stewards, onder wie ook Duitsers, behandelden de joodse passagiers met alle egards op hun reis naar China. Aan boord heerste een luxeleven met drie maaltijden per dag en zilveren bestek aan gedekte tafels.

   Aan het einde van lange boottocht ontvouwde zich een prachtig panorama van Shanghai, met de Bund als stralend middelpunt. In de rivier lagen Britse, Amerikaanse en Japanse oorlogsschepen voor anker. Veldkamp: “De passagiers wilden bij het van boord gaan goed voor de dag komen en droegen hun beste goed: keurige pakken, elegante, gehakte schoenen, handschoentjes en bontmantels. Voor de vorm moesten ze eerst naar het douanekantoor, waar slechts een korte blik op de bagage werd geworpen, maar niet eens werd gevraagd naar papieren”.

 

 

 

De joden uit Duitsland hadden zich vóór hun aankomst in China wellicht gelukkig geprezen. Aan die toekomstvisie kwam echter die dag al een einde. “Het contrast met het verblijf op de mondaine passagiersschepen had niet groter kunnen zijn. ’s Ochtends hadden de migranten nog een vorstelijk ontbijt geserveerd gekregen. ’s Middags stonden ze in een lange rij in een kale kantine voor een kop soep”.

   Een van de passagiers, is vastgelegd in het boek, ‘raakte van alle gebeurtenissen zeer geëmotioneerd. Tijdens de lunch mengden zijn tranen zich met de waterige soep. Had hij hierom Europa verlaten?’

   Aan ‘allochtonen’ geen gebrek in Shanghai. Er waren bijvoorbeeld ruim 25.000 Russen die waren gevlucht na de revolutie in 1917. Berooid waren ze in China aangekomen en kwamen er, ook door de taalbarrière, maar moeilijk aan de slag. Velen, mannen en vrouwen, waren in de meest minderwaardige beroepen terechtgekomen.

 

Voor joodse kinderen, ontkomen aan de nazi-terreur, viel er natuurlijk heel wat avontuurlijks te beleven. Vooral het brute optreden van zakkenrollers en Japanners. “Tijdens een van de ritten naar school had een jongen gezien hoe een riksjarijder werd afgetuigd door soldaten. Het gezicht van de man zat onder het bloed en hij hield zijn handen ineengevouwen, terwijl hij smeekte om genade. De soldaten lachten en sloegen nog harder. Hij was zo geschrokken dat hij niet meer om durfde te kijken”. In de Shanghai Times kon je steeds lezen over gewapende overvallen, plunderingen, schietpartijen, ontvoeringen en andere schermutselingen.

   Rijke Europeanen wisten aanvankelijk nog een helpende hand te bieden. Maar: “Wekelijks meerden er nieuwe schepen aan in de haven van Shanghai die berooide vluchtelingen uitspuwden over de stad. Behalve huisvesting begon het tekort aan voedsel al snel een probleem te worden. Begin augustus 1939 telde de stad al 14.000 joodse vluchtelingen”.

 

 

 

Na ‘Pearl Harbour’ (7 december 1941) escaleerde de Tweede Wereldoorlog bovendien in het Verre Oosten. In haar boek, gebaseerd op gevonden ego-documenten, geraadpleegde literatuur, artikelen en documentaires van alle soort, laat Joan Veldkamp zien hoe de situatie ook in Shanghai stapje voor stapje volledig uit de hand liep. Maar op 6 en 9 augustus 1945 wisten de Amerikanen door middel van atoombommen, een nieuw en uitermate dodelijk wapen, de Japanse tegenstand te breken.

   Shanghai werd in die dagen getroffen door zwarte windstoten, hevig regenval en flinke overstromingen. Een paar dagen later strooide een Amerikaans vliegtuig DDT om het getto van Shanghai te ontluizen. Een volgende toestel dropte voedselpakketten, met poedermelk, varkensvlees-in-blik, koffie en kauwgum. Wie de oorlog in Shanghai doorgekomen was, kon aan een nieuw leven beginnen.

  

Met Vrijhaven Shanghai. Hoe duizenden joodse vluchtelingen aan de Holocaust ontkwamen heeft Joan Veldkamp in een bijzonder boek bijgedragen aan een aanvullende kijk op zowel de Chinese als die van de joodse geschiedenis in de jaren rond 1940.

 

 

Harry Knipschild

9 september 2017, 1 maart 2019