26 - Richard Nixon over Charles de Gaulle

 

Veel Nederlanders, als ze jong zijn, nemen ’s zomers linea recta de ‘route du soleil’ in de richting van de Middellandse Zee. Zo is het mij [HK] ook vergaan. Maar toen ik mijn Greetje in 1992 leerde kennen kwam daar verandering in. We ontdekten hoe interessant het noorden van Frankrijk was. Tijdens menige reis bezochten we plaatsen als Laon, Lille, Giverny, Auvers-sur-Oise, Nancy, Vézelay, Compiègne, Besançon, Brienne, Verdun, Forges-les-Eaux, de Maginot-linie enzovoort.

   Colombey-les-Deux-Eglises sloegen we niet over. Op een hoogte zag je het Lotharingse kruis – met twee horizontale balken. In het dorp ten oosten van Troyes bevond zich het huis waar Charles de Gaulle (1890-1970) verbleef als hij niet aan de macht was.

 

 

 

Op die plek was hij ook begraven:

   “Years earlier he had left his own strict instructions for his funeral: no pomp, no panoply, no dignitaries, only an austere, private ceremony in the little churchyard in the village of Colombey-les-Deux-Eglises.

   In accordance with his wish, he was buried in a plain seventy-two-dollar oak coffin, borne to his grave by his fellow villagers – a butcher’s assistant, a cheesemaker, a farmhand – and laid to rest beside the body of his beloved daughter Anne, who had been born retarded and died at the age of nineteen.

   His tombstone, as he wished, read simply, ‘Charles de Gaulle, 1890-1970’”.

 

Bovenstaande tekst is niet door een historicus of journalist geschreven, maar door Richard Milhous Nixon, voormalig president van de Verenigde Staten (r. 1969-1974).

 

 

 

 

Richard Nixon heeft geen ereplaats in de Amerikaanse geschiedenis. Als gevolg van de Watergate-affaire voelde hij zich gedwongen om in augustus 1974 af te treden. Dat deed Richard om een impeachment-proces te voorkomen. Hoe weinig geliefd hij was bleek nog eens toen Greetje en ik in 2006 de Richard Nixon Library bezochten, de plek ook waar hij begraven is. Wij waren zo ongeveer de enige bezoekers.

   Blijft de vraag: wat doet een president als hij terug moet treden? Vergelijkingen zijn echter niet te maken. Tot nog toe hebben drie presidenten de impeachment-procedure ondergaan: Andrew Johnson in 1868, Bill Clinton in 1998 en Donald Trump in 2020. Geen van hen heeft het veld moeten ruimen.

   Nixon is niet veroordeeld. In zekere zin bood hij vrijwillig zijn ontslag aan. Vice-president Gerald Ford volgde hem op en verleende zijn voormalige chef gratie.

 

 

 

 

 

Richard Nixon ging aan het schrijven. Na zijn presidentschap publiceerde hij negen boeken die soms de moeite van het lezen waard bleken te zijn. Het door mij gekochte Leaders (1982) is me dierbaar gebleven.

   Op de omslag van het boek werd meteen duidelijk om wat voor soort mensen het gaat: ‘Profiles and reminiscences of men who have shaped the modern world’. Onder die titel vond je de portretten van een negental personen: Nikita Chroestsjov, Konrad Adenauer, Winston Churchill, Chiang Kai-shek, Zhou Enlai, de Japanner Shigeru Yoshida, Douglas MacArthur en Mao Zedong. Bovenaan, in het midden, had hij Charles de Gaulle laten afbeelden.

   Zes van de door Nixon geselecteerde leiders kregen een apart hoofdstuk toebedeeld: Churchill, MacArthur/Yoshida, Adenauer, Chroestsjov en Zhou. Het hoofdstuk over De Gaulle telde maar liefst 43 pagina’s. Nixon had de Fransman hoog in het vaandel.

 

Of de voormalige president zelf tot de ‘leiders’ behoorde liet hij buiten beschouwing. Bovendien gaf Nixon geen ereplaats aan een van zijn voorgangers. Bij de topleiders ontbraken derhalve Eisenhower, onder wie hij als vice-president gediend had, en Kennedy, door wie hij in 1960 verslagen was.

 

 

 

 

 

 

 

In 1982 vond Richard Nixon dat hij recht van spreken had. “For the last thirty-five years, I have had an exceptional opportunity, during an extraordinary period of history, to study the world’s leaders firsthand. Of the major leaders of the post-World War II period, I knew all except Stalin”.

   De politicus was niet op zijn stoel blijven zitten. “I have visited more than eighty countries and have not only dealt with their leaders but also seen the conditions in which they operated”.

   Nixon besefte wat het was om de top te bereiken en er vervolgens af te tuimelen. “Having known both the peaks and the valleys of public life, I have learned that you cannot really appreciate the heights unless you have also experienced the depths”.

 

De kwaliteit van leiderschap, aldus de auteur, was tijd- en plaatsgebonden. “Each leader belongs to a particular combination of time, place, and circumstances. Leaders and countries are not interchangeable”.

   Met een voorbeeld maakte hij dat duidelijk. “Great as Winston Churchill was, it would be difficult to imagine him playing so successfully the role that Konrad Adenauer did in postwar Germany. But neither could Adenauer have rallied Britain in the hour of greatest peril as Churchill did”.

 

Leiders waren niet per se aardige mensen. “Those commonly acclaimed as ‘great’ leaders are not necessarily good men. “Russia’s Peter the Great was a cruel despot. Julius Caesar, Alexander the Great are remembered not for their statemanship but for their conquests”. De uitwerking van hetgeen ze tot stand brachten was niet altijd positief. Nixon: “Without Stalin, Eastern Europe might have been free”.

 

Eén ding stond voor hem vast: een groot leider moest visie hebben op de lange termijn. “Great leadership requires a great vision, one that inspires the leader and enables him to inspire the nation. People both love the great leader and hate him. They are seldom indifferent toward him”.

   Nóg een eigenschap was vereist: je moest niet alleen visie hebben maar je idealen ook kunnen verwezenlijken. “It is not enough for a leader to know the right thing. He must also be able to do the right thing. The one who knows the right thing but cannot achieve it fails because he is ineffectual. The great leader needs both the vision and the capacity to achieve what is right”.

 

 

 

 

De Gaulle voldeed aan alle eisen om een groot leider te zijn. Volgens Nixon waren er twee De Gaulles. De een was Charles de Gaulle, de ander generaal De Gaulle. “He acted a part, playing a role he himself created in a way that fit only one actor. Even more, he fashioned himself so that he could play it. He created de Gaulle, the public person, to play the role of de Gaulle, personification of France”.

   Achter de schermen was de Franse leider uiterst vriendelijk. “I remember him as a man who was exceptionally kind, gracious, and thoughtful”.

   Maar niet in het openbaar. “He was stubborn, wilful, supremely self-confident, a man of enormous ego”. Het ging immers niet om hem persoonlijk maar om ‘zijn’ Frankrijk: “He was demanding not for himself but for France”.

   De Gaulle kwam soms raadselachtig over en dat was ook de bedoeling. “He could be an enigma – he worked at being an enigma”. Nixon vergeleek hem met een goed glas Franse wijn. “Like a fine French wine, he was complex, powerful, and subtle at once, and like such a wine, his character has stood the test of time”.

 

 

 

 

In 1960 maakte het tweetal kennis met elkaar. Nixon was vice-president onder Eisenhower, De Gaulle stond nog niet lang voor de tweede keer aan het roer van de republiek in Parijs.

   De Franse leider had geen goede naam in Amerikaanse regeringskringen. “For years I had held many of the usual stereotypical ideas about him. I had a clear impression of him as being cold, petty, haughty, insufferably egotistical, and almost impossible to deal with”.

   De vice-president onder Eisenhower begon anders over hem te denken toen hij zich voorbereidde op de ontmoeting. “The more I learned about him, the more I found the old stereotypes fading. I learned that he had shown exceptional courage in the war and that he had been ahead of his time in warning his country of its dangers”.

   De generaal had nog een goede eigenschap. “I was impressed by the fact that he had written both extensively and brilliantly before coming into a top position of leadership. He had been ‘in the wilderness’ – rejected, out of power – and used those years to do some of his finest writing”.

 

Nixon was onder de indruk van zijn voorkomen. “When I first met de Gaulle in 1960, I was struck at once by his appearance. I knew that he was tall but his soldier’s posture made his height even more imposing”.

  Hij mocht zijn gast meteen. “He was very different from the arrogant character, portrayed by reporters and foreign service personnel. I found him to be a very kind man with a somewhat shy quality. He was not warm, but neither was he harsh. I would say he was almost gentle”.

   De Gaulle was anders dan andere staatshoofden.

 

 

 

 

 

 

 

In het hoofdstuk over De Gaulle in Leaders verwees Nixon naar de publicaties die de generaal zelf het licht had doen zien. Een kort boek was Le Fil de l’Epée, geschreven als een serie van lezingen en in 1932 uitgegeven. Toen de Amerikaan het jaren later las, kwam hij tot de conclusie dat de op dat moment 41-jarige Franse militair er al in liet uitstralen hoe hij in een ander tijdperk te werk zou gaan.

   Nixon: “When I read it, I found that it was almost uncanny in the extent to which it described the characteristics and techniques that would later be exhibited by the de Gaulle I knew. It was clear that when the time eventually came for him to craft so meticulously the half-mythical ‘General de Gaulle’ who would rally the nation and lead it, he followed the prescription he had laid down in this book, published when he was little known outside of a few military circles”.

   Je moest het boek (The Edge of the Sword in het Engels) gelezen hebben om De Gaulle te kunnen begrijpen.

 

Twee jaar later, in 1934, liet de Fransman een ander boek verschijnen, Vers l’Armée de Métier. Daarin zette hij zijn theorie uiteen over toekomstige oorlogvoering. De Gaulle was het niet eens met de gedachte dat de Maginot-linie het land vrijwaarde tegen een nieuwe Duitse aanval, zoals die in de Eerste Wereldoorlog had plaatsgevonden. Dat was een illusie, stelde hij.

   In eigen land werd echter niet naar hem geluisterd. Nixon: “Long before he became famous, de Gaulle showed a talent for seeing over the heads of his contemporaries. He stood virtually alone in arguing against the strategy of the Maginot Line”.

   In een volgende oorlog zou het volgens hem heel anders toegaan kon je in 1934 lezen. Traditionele veldslagen waren uit de tijd vanwege technische ontwikkelingen. “He argued that strategies for set-piece battles had been made obsolete by a revolution in technology: the invention of the internal combustion engine. He wrote that ‘the machine controls our destiny’. Machines had transformed every sphere of life, and war could be no exception”.

   Op basis van die analyse gaf De Gaulle aan wat Frankrijk moest doen. “He proposed the formation of a 100,000-man force of elite troops that would operate six fully mechanized divisions. Mobility and offensive striking power, he continually stressed, would carry the day in the next war, just as numerical superiority and preponderant defensive firepower had in the previous one”.

 

De militair van middelbare leeftijd werd van hogerhand niet serieus genomen. Maarschalk Pétain en generaal Weygand lazen het boek wel maar deelden de visie van De Gaulle niet.

 

In Frankrijk haalde het boek slechts een oplage van nog geen 1500 stuks. Maar, wist Nixon, in Duitsland werd het zorgvuldig bestudeerd. Een substantieel gedeelte van de gedrukte boeken werd door de oosterburen geïmporteerd.

   Nixon gaf een voorbeeld. In 1934 had de Franse ex-militair en journalist Philippe Barres (1896-1975) een onderhoud met Adolf Hitler (r. 1933-1945) en Adolf Hühnlein (1881-1942), commandant van de Duitse gemotoriseerde troepen. De Gaulle was bij Barres onbekend. Bij Hühnlein wel degelijk. De toenmalige kolonel werd door hem omschreven als ‘de grote specialist van de gemotoriseerde oorlog’.

   De Gaulle had visie, maar was in eigen land nog een ‘Cassandra’. De vijand had meer oog voor zijn ideeën dan de leiders van Frankrijk.

 

 

 

 

 

In het voorjaar van 1940 kreeg De Gaulle gelijk met zijn visie. De Maginot-linie leverde geen bijdrage aan het tegenhouden van het Duitse leger.

   Evenals de Nederlandse koningin Wilhelmina kwam Charles de Gaulle in Londen terecht. Vanuit de Britse hoofdstad sprak hij zijn landgenoten op 18 juni toe met de woorden: “La France a perdu une bataille! Mais La France n’a pas perdu la guerre!”

   In de proclamatie keek hij vooruit. “Niets is verloren want deze oorlog is een wereldoorlog. Ons land is in doodsgevaar. Laten we vechten om het te redden. Dat is mijn doel, mijn enige doel. Frankrijk zal zijn vrijheid en ‘grandeur’ terug vinden. Vive la France!”

   Als leider van de Franse Vrije Strijdkrachten nam De Gaulle het voortouw om zijn land van de nazi’s te bevrijden. In de nieuwe Franse vlag werd het kruis van Lotharingen afgebeeld.

 

Vol bewondering bleef Nixon schrijven over de aanpak van De Gaulle toen Frankrijk weer op eigen benen stond. Vanaf augustus 1944, twee maanden na de landing van de geallieerden in Normandië, trad hij op als hoofd van een voorlopige Franse regering. Dat duurde evenwel niet lang.

 

 

 

 

De Gaulle nam zelf het initiatief. Naar zijn mening had het parlement een te grote zeggenschap in het bestuur van het land. Op die manier kon de overheid niet effectief regeren. “De Gaulle called a meeting of his cabinet, announced his decision to abandon his office, and strode abruptly out of the room and into retirement”.

   Nixon begreep wel waarom. “He had a sense of destiny and did not want to be president of France simply for the sake of being president. He wanted to be president only when he felt that he was the only man who could give France the leadership the nation needed”.

   Colombey-les-Deux-Eglises was een mooie plek om zich in terug te trekken.

 

Als ‘leider’ liet hij het daar niet bij. In Algerije, toen nog onderdeel van Frankrijk ging het mis. “Segments of the Algerian muslim population formed the Front de Liberation Nationale and began to wage a guerilla war against the French colonial administration”.

   De Franse regering viel maar liefst 24 keer achter elkaar, zette Nixon op paper. “De Gaulle showed remarkable shrewdness”.

   De generaal mengde zich niet in de politieke discussies. Dat gaf hem gezag. “His silence ensured that all were listening when he finally announced that he was ‘ready to take over the powers of the Republic’”.

   Op die manier was De Gaulle in staat te dicteren wat zijn rol zou zijn als men hem de leiding over het land wilde geven. Er moest een nieuwe grondwet komen, waarin het parlement slechts een bescheiden rol speelde. Dat mocht het staatshoofd niet voor de voeten lopen. Zo was het trouwens ook gegaan toen Napoleon (r. 1804-1815) en Napoleon III (r. 1859-1870) de lakens uitdeelden. Zo nodig regeerde het staatshoofd van de nieuwe Vijfde Republiek per referendum. Op die manier was de democratie gewaarborgd.

   Nixon: “By the time de Gaulle took over [in 1959], the authority of the Fourth Republic had crumbled into so pitiable a state that it would be wrong to say that he came to power in a coup d’état. He simply delivered the coup de grace to a fading regime”.

 

 

 

 

Door de manier waarop hij aan de macht gekomen was, kon De Gaulle zich nogal wat veroorloven.

   Zijn contact met de media was voor de journalisten een soort audiëntie, schreef de voormalige Amerikaanse president. Nixon keek op televisie toe toen hij in Parijs was. “On cue two men in white ties and tails parted the red curtains behind the stage, and everyone stood for de Gaulle’s entrance. He took his place behind the microphone, flanked by all his ministers, and motioned for everyone to sit down. He spoke for about twenty minutes on the single subject he had chosen. He then answered no more than three questions and adjourned the session”.

 

 

 

 

Als het staatshoofd zich tot het volk richtte – zijn onderdanen, zou je bijna zeggen – trok hij zijn generaalskostuum aan. Dat had het beoogde effect. “By presenting himself in his general’s uniform, de Gaulle touched a deep, emotional chord in all Frenchmen and forged a unity among them that exists only in the worst of times in the hope for better times”.

 

Afstand houden was de boodschap, als je tenminste prestige wilde uitstralen. Dat zat sowieso in zijn aard. “His family quipped that his personality was so cold that he must have been trapped in an icebox as an infant. An instructor at the French War College wrote that de Gaulle had the ‘attitude of a king in exile’”.

   De president was nooit vertrouwelijk, ook niet tegenover zijn adviseurs. Elkaar aanraken was er nauwelijks bij. De Gaulle was geen Lubbers om maar eens iemand te noemen.

   Nixon gaf een aansprekend voorbeeld. “In his office in the Elysée Palace, de Gaulle had two phones on a table near his desk. But they never rang. He considered the telephone as an intolerable nuisance of the modern world. Not even his closest advisers dared to call him directly”.

   Niemand mocht hem lastig vallen als hij een belangrijke beslissing nam. Dan liet hij alle stukken brengen, las wat hij relevant vond en trok er alle tijd voor uit om na te denken. “At his insistence his staff reserved several hours a day for undisturbed thought”.

   Zo hoorde het ook, vond Nixon. Zelf was hem dat in het Oval Office zelden gelukt, bekende hij in 1982. “I tried to get away for a few hours in the Lincoln sitting room or the small libraries at Camp David, Key Biscayne, or San Clemente”.

 

Alain Peyrefitte (1925-1999) legde in C’était de Gaulle (1994) vast hoe het hem onder andere als minister van voorlichting vergaan was. Tussen 1965 en 1969 voerde hij ruim driehonderd gesprekken onder vier ogen met de president. Systematisch maakte hij aantekeningen.

   Pierre Auwerick in NRC Handelsblad: “Dat waren natuurlijk geen gesprekken tussen gelijken, en het was ondenkbaar om in aanwezigheid van de Gaulle aantekeningen te maken. Toch had hij altijd zijn notitieboekje paraat. Zodra het onderhoud was afgelopen, noteerde hij in dienstauto’s of antichambres wat hij zojuist had gehoord”.

 

Volgens Nixon had De Gaulle de goede gewoonte om hem regelmatig te ontvangen, ook toen de Amerikaan politiek buiten spel gezet was door zijn nederlaag tegen Kennedy. De Franse president zou vertrouwen in hem hebben blijven houden. “During my years out of office de Gaulle received me on every trip I made to Paris, except when he was out of the city, even though he usually granted appointments only to those who were in power”.

   Nixon kreeg bovendien les in staatkunde van de ouder wordende Franse president. “As we rode into Paris from the airport in 1969, he turned to me, put his hand in mine, and said, ‘You look young and vigorous and in command. This is very important. Stay that way’”.

 

 

 

 

 

 

Ondanks zijn nogal overheersende rol in het Franse politieke leven was De Gaulle geen dictator. Zoals gezegd vroeg hij de Fransen in referenda een oordeel over hetgeen hij wilde beslissen. De opstanden te Parijs in het voorjaar van 1968 dwongen hem dan ook niet af te treden. Dat deed hij wel op 29 april 1969 omdat hij bij een ander referendum onvoldoende steun had gekregen.

 

Richard Nixon, die door zijn overwinning op Hubert Humphrey president was geworden: “I sent him a handwritten note in which I repeated my invitation for him to come to Washington. I concluded [the letter] by writing, ‘Putting it in blunt terms – in this age of mediocre leaders in most of the world – America’s spirit needs your presence’”.

   De Gaulle pakte die zelfde dag nog pen en papier en antwoordde (waarschijnlijk in het Frans): “Your […] very warm personal letter touched me deeply. Not only because you occupy the high office of President of the United States, because it is from you, Richard Nixon, and I have for you – with good reason – esteem, confidence, and friendship as great and as sincere as it is possible to have.

   Perhaps one day I will have the occasion and the honor to see you again. In the meantime, I send you from the bottom of my heart all my best wishes for the successful accomplishment of your immense national and international task”.

   De Gaulle bracht in de particuliere brief bovendien de beste wensen over van zijn echtgenote. “For you, my dear Mr. President, the assurance of my feeling of faithful and devoted friendship”. Hij ondertekende het schrijven met ‘Charles de Gaulle’.

 

 

 

 

 

Op 12 november 1970 bevond Nixon zich in Parijs. Charles was drie dagen daarvoor in Colombey-les-Deux-Eglises overleden. “We came not to bury de Gaulle, but to honor him”, legde de toenmalige Amerikaanse president vast in Leaders. “Sixty-three current or former heads of state and heads of government who had assembled to pay honor to De Gaulle’s memory walked solemnly down the 260-foot main aisle of the Cathedral of Notre Dame”.

   Maar, voegde Richard Nixon er aan toe: “I was also there as a friend”.

 

Harry Knipschild

17 april 2020

 

Clips

 

* Nixon in Parijs, 1969

* Uitvaart Charles de Gaulle, 1970

* Hoe Nixon zijn aftreden aankondigde, 1974

* Her-opening Richard Nixon Library, 2016

* Colombey-les-Deux-Eglises, 2018

 

Literatuur

‘Paris is liberated as Germans surrender’, BBC, 25 augustus 1944

‘Vierde Republiek’, Elseviers Weekblad, 27 oktober 1945

C.E. Black, E.C. Helmreich, Twentieth Century Europe. A History, New York 1972

Richard Nixon, Leaders, New York 1982

Pierre Auwerick, ‘Alain Peyrefitte, C'était de Gaulle (1994)’, NRC, 28 januari 1995

John Merriman, A History of Modern Europe, New York 1996